Singapore

[Розповідь українця Ю.Андруховича. про Львів у білоруському перекладі В. Рагойша]

Наўрад ці кароль Даніла Галіцкі, заснавальнік Львова, ведаў пра тое, што мясціна, выбраная ім для найстарэйшага з будучых гарадоў еўрапейскага Усходу, мае адну вельмі цікавую геаграфічную прыкмету. Згадваю тое боскае і ледзьве не дзіцячае захапленне, якое ахапіла мяне ў той момант, калі я даведаўся пра яе. Гэтая прыкмета здалася мне выключна сімвалічнаю, прынамсі зусім не выпадковаю. Страла, выпушчаная з каралеўскага лука ў сярэдзіне ХПІ стагоддзя, трапіла « ў яблычка». Сутнасць прыкметы заключанецца ў тым, што па тэрыторыі горада, па яго амаль скрозь забрукаваных і замураваных ўзгорках, праходзіць водападзел двух марскіх басейнаў — Балтыйскага і Чарнаморскага. Вяршыня нябачнага цяпер водападзельнага хрыбта знаходзіцца за некалькі сотняў метраў ад галоўнага чыгуначнага вакзала, ці, як трэба казаць тут, у Льваве, двірця. Усе рэкі на поўнач ад гэтага пункту плывуць у Балтыйскае, а тыя, што на поўдзень, — у Чорнае мора. Месца скрыжавання двух восяў, што дзеляць безыменную прастору на ўсход-захад і поўнач-поўдзень, немінуча стала месцам скрыжавання гандлёвых шляхоў, а ў сувязі з гэтым і аб'ектам разнастайных інвазій — духоўных, палітычных, вайсковых, звычаёвых, моўных. Нямецкая назва горада — Lemberg — азначае не зусім тое самае, што лацінская Leopolis або санскрыцкая Сінгапур. У гэтым таксама можна бачыць знак «водадзейнасці» — прыналежнасці да многіх культур адначасова і разам з тым непрыналежнасці ні да адной з іх цалкам — гэтага горада, які яго выдатны раманіст міжваеннага перыяду назваў «горадам сцёртых межаў». Я, тым не менш, буду імкнуцца пазбегнуць публіцыстычнай спакусы назваць яго цяпер «горадам межаў узводзімых».

Замест гэтага выкарыстаем зусім супрацьлеглую метафару — не водападзел (тое, што падзяляе), а тое (я пакуль не ведаю, як гэта назваць), што аб'ядноўвае. Для палітыкаў гэта магло б стаць добрай нагодай, каб зноў пагаварыць пра балтыйска-чарнаморскую ідэю. Але я не зусім палітык, дакладней, зусім не палітык. Таму я хацеў бы думаць і гаварыць пра нешта іншае. Напрыклад, пра львоўскую гарадскую каналізацыю — рэчку Полтву: гадоў яшчэ трыста таму назад па ёй плавалі паруснікі з Гданьска і Любека, а ў яе водах голымі рукамі лавілі змеепадобных атлантычных вугроў. Мінула якраз сто гадоў, як рэчку пахавалі пад зямлёю. У гэтым сэнсе Львоў з'яўляецца поўным антыподам Венецыі. Тут настолькі адчуваецца недахоп вады, што жыхары найстарэйшых кварталаў пакланяюцца асабліваму культу Кагосьці, Хто зрабіў бы вадою віно. У жніўні гэтая спякотная драма дасягае кульмінацыі. Адзіным паратункам тады могуць паслужыць навакольныя лясы і паркі з старэчаю, сапраўды каралеўскай расліннасцю, з рэдкім азёрамі, пакрытымі лілеямі, і з таямнічымі лекавымі крыніцамі, якіх, зрэшты, — лясоў, азёр, лілей і крыніц — становіцца ўсё менш і менш. Гэта подых Поўдня, з кожным разам усё больш гарачы.

Архітэктоніка Львова хутчэй лацінская, хутчэй раманская, хутчэй барокавая. У савецкі час менавіта ў Львове здымаліся фільмы, у якіх павінен быў з’явіцца Парыж або Рым. Калі ішлося пра Лондан або Стакгольм, то такі фільм рабіўся ў Рызе ці Таліне. Львоў поўніцца атмасферай сярэднеземнаморскай культуры — калі прымусіць сябе яе пашукаць. Акрылены леў св. Марка на будынку венецыянскага консула Бандынэлі (плошча Рынак), як і фларэнтыйскі двор ці беззаганная смарагдавая coppola Дамінікане не ёсць нешта экзатычнае на карце горада. Пачынаючы з ХУІ стагоддзя, яго аблічча ў значнай ступені выштукоўвалі розныя італьянскія выгнанцы, прайдзісветы, валацугі і авантурысты, натхнёныя ідэямі рэнесанснага гуманізму, эпігоны высокага quattrocento, усе тыя героі плашча і шпагі, накшталт П’етро дзі Барбоны, Паўла Рымляніна Дамінічы, Амврозія Прыхільнага ці Калімаха Буанакорсі, усе тыя «куртуазныя маньерысты».

Раманскія акцэнты ў значнай меры дапаўняюць ці хутчэй ураўнаважваюць акцэнты візантыйска-грэцкія. і справа не толькі ў візантыйскім выглядзе ўкраінскіх цэркваў. Справа ў асаблівай візантыйскай ментальнасці, якая з'яўляецца, магчыма, самай істотнай перашкодай пры нашым уваходжанні ў Еўропу, але і, магчыма, самай істотнай нашай абаронай ад гэтага ўваходжання. Яна як царква Успення Прасвятой Багародзіцы з вежай Карнякта — ніяк яе не сатрэш і не выкрасліш. Аднак наша падарожжжа на Поўдзень гэтым не вычэрпваецца. Бо я яшчэ не ўспомніў пра армян, якія рээмігравалі ў Львоў пераважна з Крыма, дзе ваяўнічы іслам пакідаў ім штораз меншую прастору для храмаў і крамаў. Ад іх бярэ пачатак адчувальная ў горадзе арыентальная першааснова. Персідскія кілімы львоўскай вытворчасці лічыліся лепшымі ад уласна персідскіх, не кажучы ўжо пра пахі, пра разнастайнасць водару —імбіру, кардамону, шафрану, перцу, мускусу, цынамону; менавіта армяне прычыніліся да водараў львоўскага гарадскога жыцця. А ў той жа час, здаецца, ніхто яшчэ і дагэтуль не расшыфраваў і не прачытаў надмагільных надпісаў на старых армянскіх могілках, хоць па чутках там выказаны рэчы надзвычай мудрыя і нам абсалютна неабходныя. Канцом армянскай суполкі ў Львове можа лічыцца 1946 год, калі бальшавікі ліквідавалі армянска-каталіцкі архіепіскапат.

Калі ж згадаць пра яўрэяў, то яны з'явіліся ў Львове яшчэ раней, чым армяне, недзе ў канцы ХІУ стагоддзя. і былі сярод іх не толькі ганчары, шынкары і ліхвяры, якіх са святым абурэннем кляйміў сваім размашыстым лацінскім вершам з ХУІ ст. Себастыян Фабіян Кляновіч:

Як вось іржараз'ядае жалеза, амоль апранаху,
Так і яўрэй-гулыпаіна нішчыць, руйнуе усё.

Былі сярод іх і вучоныя талмудзісты, і астролагі, і чарнакніжнікі, а таксама, спадзяюся, носьбіты халдзейскай мудрасці, уладальнікі таемных ведаў. Апошнія з іх былі знішчаны нацыстамі ў саракавыя гады, тыя ж, якія запоўнілі іхнюю нішу пасля, былі ўжо звычайныя, савецкія, здэнацыяналізаваныя. Той вымерлы тып галіцкага яўрэйства нарадзіў багата выдатных літаратурных постацяў, да якіх належалі ўжо згаданы цытатаю Ёзеф Рот, настальгічны эсэіст Юзеф Вітлін і несумненна Бруна Шульц — загадкава ўзбуйнелы плод з першасна-салодкім прысмакам. Хто яшчэ плыў на гэтым караблі?

Немцы, або, як іх тут называлі, «швабы», пакінулі пасля сябе след у паперакручваных назвах львоўскіх прадмесцяў. Тое, што цяпер ведаем як Лычакіў, паходзіць на самай справе ад Luetzenhof, Замарстыніў — ад Sommerstein, Кляпарыў — ад Klopper, Маёраўка — ад Majer, Кульпаркіў — ад Goldberg, і г.д. Быў яшчэ ўласнік вінарні на Замарстынаве з дужа выразным прозвішчам Макалёндра і была Юзэфа Кун, манашка-бенедыктынка, аўтарка паэтычнага зборніка «Lembergs schoene Umgebungen», што значыць «Цудоўныя ваколіцы львоўскія». Хто яшчэ апынуўся тут, у гэтых каютах і трумах, на палубе і мачтах? Магчыма, дастаткова простага пераліку?

Такім чынам: сербы, далмацінцы, арнауты, арганаўты, татары, туркі, арабы, шкоты, чэхі, маўры, баскі, скіфы, караімы, хазары, асірыйцы, этрускі, хеты, готы, белыя і чорныя харваты, кельты, анты, аланы, гуны, курды, эфіопы, цыклопы, агрыпы, лестрыгоны, андрагены, арыяне, цыганы, кінакефалы, элефантафагі, афрыканцы, мулаты і метысы, маларосы, масквафілы і мазахісты. Францыскане, капуцыны, кармеліты босыя і — адпаведна, даруйце, — кармеліты абутыя, бернардыны, клярыскі, урсулянкі, сакраменткі, цэцыліянкі. Дамінікане, васіліяне, растафарыяне, рэдэмптарысты, потым езуіты, а яшчэ раней трынітарыі, якія прысвяцілі сябе выкупліванню хрысціянскіх нявольнікаў з усходняга рабства. Разейкронцэры, студзіты, тампліеры, раскольнікі, праваслаўныя і леваслаўныя.

Я перакананы, што ўсе яны паспелі тут пабываць. Але ж я прыгадаў толькі некаторых, і мой пералік яшчэ зусім няпоўны.
Бо Львоў ляжыць пасярэдзіне свету. Таго Старога Свету, які быў плоскі, трымаўся на трох кітах ці, згодна іншых версій, на чарапасе, а самай далёкай ягонай ваколіцай была Індыя, аб берагі якой разбіваліся хвалі Дуная, Ніла ці, магчыма, Акіяна.
Нават львоўская расліннасць зберагла неаспрэчныя адзнакі «ўсёгасці». Балтыйская сасна і крымскі кіпарыс без праблем суіснуюць у львоўскіх садах, кожны з якіх смела можна было б назваць батанічным.

Мы, людзі, — стварэнні неразважлівыя і няўдзячныя, змушаныя на тое, каб вечна нешта траціць. Ніколі не цэнім тое, што маем, чым надзеленыя звыш. Адна з маіх любімых кніжак, «Гістарычныя прагулкі па Львову» Івана Крып'якевіча, змяшчае горасны раздзел пра ўжо неіснуючыя святыні. Часам сябе пытаюся: калі б гэтая кніжка была напісана не ў 1931 годзе, а цяпер — наколькі болыы доўгім і пакутлівым быў бы гэты раздзел? Мне не хапае ў Львове Залатой Розы. Мне не хапае татарскай мячэці і татарскіх могілак недзе пад Высокім Замкам — у ХУІ стагоддзі іх яшчэ паказвалі залётным збіральнікам уражанняў. Мне не хапае шмат іншых рэчаў, сярод якіх былі і штогадовыя львоўскія карнавалы, і нядзельныя банкеты для жабракоў, і напаўфантастычны звярынец у ваколіцах Пагулянкі. Сёй-той з нас імкнецца выратаваць іх вершаваным радком. Але яны звычайна не даюцца і выслізгваюць. Бо Львоў — гэта сапраўды карабель-прывід.

Ілылічнае і небалючае напластаванне культур — гэта міф. І я не ўпэўнены ў тым, што гэты міф не шкодны. Зрэшты, даверымся класіку — вось як ён пісаў пра згаданае напластаванне: «Калі нехта ў нашым горадзе мучыцца ўначы ад бяссонніцы, то няхай прыслухаецца да начных галасоў. Варазна і важка адбіваюць час званы на каталіцкай катэдры: другая гадзіна ночы. Мінае трохі болыы хвіліны... і якраз тады абзываецца голасам слабейшым, але болыы праніклівым звон праваслаўнай царквы, гэтаксама вястуючы пра другую гадзіну. Пасля нядоўгай паўзы чуваць хлыплы, далёкі гук гадзінніка на мячэці, аднак ён б'е адзінаццатую, нейкую таямнічую турэцкую пару, падпарадкаваную далёкаму, чужацкаму, хімернаму часаваму адліку. Гебраі не маюць на вежы гадзінніка, і толькі Бог ведае, якую гадзіну сведчаць іхнія хранометры паводле сефардыйскага, а якую паводле ашкеназійскага часу». Гэта Іва Андрыч, а начны горад, пра які тут гаворыцца, — Сараева. Больш не скажу пра яго ні слова.

Напластаванне культур — гэта не толькі свята сцёртых межаў, гэта таксама і кроў, бруд, этнічныя чысткі, людажэрства, дэпартацыі. Напэўна, я абмовіўся і павінен быў бы гаварыць пра «напластаванне антыкультур». Бо і яно абавязковае ў поліэтнічным асяроддзі.

Калі ў сярэдзіне ХУПІ стагоддзя на ўзгорку св. Юра ў Львове збудавалі паказны барокавы храм, то гэта стварыла відочную адусюль архітэктанічную дамінанту. Гэта, несумненна, раздражняла шматлікіх рыма-католікаў, паколькі катэдра св. Юра належыць вернікам усходняга абраду. Адплата ўчынілася праз няпоўных дзвесце гадоў, калі на Прывакзальнай плошчы выстраліла ў львоўскае неба, быццам ракета, высокая вежа неагатычнага касцёла св. Альжбеты, засланіўны сабою св. Юра з боку чыгуначнага вакзала. 3 таго часу прыезджыя ў Львоў страцілі панараму Святаюрскай гары. У калекцыянераў уражанняў на адно ўражанне стала менш. Гэта таксама прыклад згаданага напластавання. Культур ці антыкультур? Чаго тут болыы — рэлігійнай упартасці, пыхі, творчага суперніцтва, прагі ўласніцтва?.. Я не ведаю адказу, хоць і ўпэўнены, што сённяшні Львоў ужо немагчыма ўявіць і без гэтай псеўдагатычнай кічаватай «Альжбеткі».

У вулічных баях за Львоў у 1918 годзе палякі перамаглі ўкраінцаў яшчэ й найперш таму, што тады гэта быў іхні горад — і не ў нейкім абстрактна-пазачалавечым вымярэнні, а якраз у найканкрэтным, асабістым — гэты былі іхнія брамы, дварышчы, завулкі, яны ведалі іх на памяць ужо хаця б таму, што менавіта там прызначалі першыя спатканні сваім дзяўчатам. Украінцы, падтрыманыя толькі агульна-патрыятычнай ілдэяй пра «княскую славу нашага Львова», у пераважнай болыыасці паходзілі з вёсак і кепска арыентаваліся ў чужых для сябе ўмовах. Але калі пасля здабытай перамогі (ужываю гэта слова з усёй адноснасцю, на якую толькі здатны), польская адміністрацыя заістэрызавала тэрорам, рэпрэсіямі і знявагаю, то павяла сябе як прыблуда, агрэсар, заваёўнік чужога горада, як сляпы варвар, глухі да спаконвечнай львоўскай паліфаніі. І таму яна гэты горад страціла. Гора пераможцам — вось немунучы вынік любой перамогі.

Аднак тут мы адыходзім на забароненую тэрыторыю, усё далей ад культуры.

Як бачыце, я не вытрымаў абяцання гаварыць пра тое, што аб'ядноўвае. Можа, хоць вартай канцоўкаў паспрабую выратаваць сітуацыю? Тэзіс пра непадзельнасць культуры не заўсёды выглядае пераконлівым. Культура Поўначы і культура Поўдня, культура Усходу і культура Захаду (улічым пры гэтым, што існуюць таксама Паўночны Усход і Паўднёвы Захад, і яны маюць сваіх антыподаў, і ўсё гэта мае безліч нюансаў) паняцці настолькі нявызначаныя, наколькі і непаяднальныя. і толькі добраю міласцю Таго, Хто Раздае Геаграфію, часам удаецца нешта з нечым паяднаць. Да таго ж, на проста-такі смешнай падставе — напрыклад, водападзеле двух марскіх басейнаў. Але дзякуючы гэтаму якраз тут і цяпер, у канцы стагоддзя і тысячагоддзя, маем цудоўную магчымасць быць пасажырамі аднаго з караблёў, які плыве, як здаецца нам, у наогул прадбачаным напрамку. Магчыма, гэта нават каўчэг, дзе, як заўсёды, у старым эклектычным Львове, нас сабралі, каб уратаваць «каждой твари по паре». Магчымыя і іншыя метафары з караблямі — п'яны карабель, карабель дурняў, карабель смерці. А можа, як у Рота, — горад сцёртых межаў, плывучы Трыест, вандроўны Львів, Львув, Львов, Лемберг, Леаполіс, Сінгапур...